Παπάδες της απελευθέρωσης «ΔΕΝ ΕΙΜΑΣΤΕ ΕΜΕΙΣ ΜΑΡΞΙΣΤΕΣ, Ο ΜΑΡΞ ΗΤΑΝ ΧΡΙΣΤΙΑΝΟΣ!»

Θαυμάζουν τον Τσε Γκεβάρα, μελετούν μαρξισμό, κατεβαίνουν στις πορείες του Πολυτεχνείου, ήταν παρόντες στη Γένοβα το 2001, έκαναν απεργία πείνας για την αναγνώριση της Εθνικής Αντίστασης και συμφωνούν ότι η θρησκεία είναι το όπιο του λαού. Αυτοί είναι παπάδες ή εγώ βρίσκομαι σε απόλυτη σύγχυση;

Στο γραφείο που στεγάζει την Κίνησή τους, κάπου στην πλατεία Κάνιγγος, παθαίνω αλλεπάλληλα σοκ. Ίσως γιατί δεν πήγα ποτέ στη Λατινική Αμερική, ώστε να συναντήσω κάποιον ιερέα της Θεολογίας της Απελευθέρωσης, και γιατί ο παπα-Ανυπόμονος του ΕΛΑΣ είναι για μένα απλώς μια φωτογραφία. Όμως, ο παπα-Χρήστος Ζαρκαδούλας κι ο παπα-Σταύρος Παπαχρήστος μοιάζουν μ' εκείνους τους παπάδες που, ζωσμένοι φισεκλίκια, βγήκαν στα βουνά του κόσμου για να υπερασπιστούν τους λαούς τους.

Στο δρόμο των πρώτων χριστιανών και ακολουθώντας το παράδειγμα της Παγκληρικής Ενωσης που πολέμησε στην Εθνική Αντίσταση, το 2004 δημιούργησαν την Παγκληρική Αγωνιστική Κίνηση Κληρικών και Λαϊκών. Εκδίδουν ένα περιοδικό με 9.000 συνδρομητές, συμμετέχουν ... ενεργά στο μαζικό λαϊκό κίνημα («Ημασταν μπροστά στο προβοκατόρικο κάψιμο του Αγνωστου Στρατιώτη στο πανεκπαιδευτικό, γράψτε αυτό!»), είναι από τους πρωτοπόρους του φιλειρηνικού κινήματος κι έχουν δώσει το «παρών» σε όλες τις πορείες κατά της καπιταλιστικής παγκοσμιοποίησης, από τη Γένοβα μέχρι το Ροστόκ.

Επειτα απ' όλα αυτά, αναρωτιέμαι πώς δεν σας έχουν αποπέμψει από την Εκκλησία. «Εχουμε δεχθεί απειλητικά τηλεφωνήματα, αλλά διώξεις όχι. Η ανεξέλεγκτη δεσποτική εξουσία των επισκόπων φοβίζει πολλά από τα μέλη και τους φίλους μας, κυρίως τους κληρικούς, και τους απομακρύνει από τη δημόσια δράση. Κάποιοι απ' αυτούς προσφέρουν στο παρασκήνιο ίσως και περισσότερα από μας που δραστηριοποιούμαστε δημόσια. Σήμερα ένας επίσκοπος έχει την εξουσία να επιβάλλει αργία σ' έναν παπά χωρίς να είναι καν υποχρεωμένος μέχρις ενός ορίου να αιτιολογήσει την απόφασή του ή να αποφασίζει τις μεταθέσεις των κληρικών και να διαχειρίζεται τα χρήματα της Μητρόπολης. Φυσικό είναι να αισθάνεται όχι απλώς αφεντικό, αλλά αυτοκράτορας».

Προτείνετε ένα διαφορετικό μοντέλο διοίκησης της Εκκλησίας. Με ποιες αιχμές; «Η Εκκλησία φοβάται το λαό, δεν κάνουμε διάλογο ποτέ. Βγαίνουμε απλώς στην Ωραία Πύλη και αγορεύουμε. Ως και τα σωματεία των 50 ατόμων κάνουν συνελεύσεις, προϋπολογισμό, απολογισμό. Σήμερα το εκκλησιαστικό σώμα είναι απονεκρωμένο. Αλλάζουν τα πρόσωπα, αλλά όχι η πυραμιδοειδής δομή της Εκκλησίας. Εμείς, λοιπόν, κατά τα πρότυπα των πρώτων χριστιανών, ζητάμε η Εκκλησία να διοικείται από λαϊκές συνελεύσεις, οι επίτροποι να είναι εκλεγμένοι και ανακλητοί και όλοι οι ιερείς, μέχρι τον ανώτατο, να παντρεύονται».

Αναφέρεστε σε ένα άλλο κοινωνικο-οικονομικό μοντέλο, το οποίο προτείνει το Ευαγγέλιο. Λέτε ότι αποκρύπτεται εδώ και αιώνες. «Ποτέ δεν αναγιγνώσκεται στην Εκκλησία η περικοπή από το 4ο κεφάλαιο των Πράξεων των Αποστόλων, όπου ο Ευαγγελιστής Λουκάς μάς διασώζει το πώς βίωναν οι πρώτοι χριστιανοί την Εκκλησία. Κανείς δεν διατηρούσε ατομική ιδιοκτησία μετά την ένταξή του στην εκκλησιαστική κοινότητα. Είχαν τα πάντα κοινά και ο καθένας έπαιρνε ό,τι χρειαζόταν. Ετσι δεν υπήρχε κανείς ενδεής. Η πρόταση αυτή μπορεί και σήμερα άμεσα να εφαρμοστεί. Τα μέσα παραγωγής να περάσουν σε κοινή χρήση, να ανήκουν στο κοινωνικό σύνολο, χωρίς άρχοντες και υπηκόους».

Μιλάτε για τον κοινωνικό χριστιανισμό; «Ο προσδιορισμός "κοινωνικός" για το χριστιανισμό είναι πλεονασμός. Αυτό που κυρίως χαρακτηρίζει το χριστιανισμό είναι το ενδιαφέρον του για την κοινωνία, για τα προβλήματά της, και ο αγώνας για την επίλυσή τους, για την οικοδόμηση της κοινωνίας της αγάπης. Αυτά ισχύουν για τον χριστιανισμό του Ευαγγελίου. Αν σήμερα απαιτείται ο προσδιορισμός "κοινωνικός" για να καταδείξει το ενδιαφέρον κάποιων χριστιανών για την κοινωνία, μάλλον πρέπει να κάνει κάποιους να προβληματιστούν για το πώς φθάσαμε σ' αυτό το σημείο. Ο χριστιανός απευθύνεται στον άνθρωπο όχι ως άτομο αλλά ως πρόσωπο, και για τον μαρξισμό ο άνθρωπος υπάρχει ως κοινωνικό ον. Νομίζουμε, είναι ένα σημείο συνάντησης».

Τι σχέση μπορεί να έχει ο επιστημονικός υλισμός με τον Θεό; «Δεν νομίζουμε ότι ο μαρξισμός, ως επιστήμη, μπορεί να έχει θεολογία όπως την εννοούμε εμείς. Αν ονομάζουν κάποιοι "μαρξιστική θεολογία" τον τρόπο χρήσης του μαρξισμού από κάποιες ομάδες ή πρόσωπα, ή και την ερμηνεία του κόσμου από τον μαρξισμό, αυτό δεν μας αφορά. Χρησιμοποιώντας όρους τού σήμερα, θα μπορούσαμε να ονομάσουμε την πρώτη χριστιανική κοινότητα των Ιεροσολύμων "όαση κομμουνισμού μέσα στη δουλοκτητική κοινωνία". Κάποιοι αποκαλούν το μαρξισμό "χριστιανισμό χωρίς μεταφυσική". Νομίζουμε ότι αυτός ο ορισμός βρίσκεται κοντά στην πραγματικότητα και κάνει σαφές και το βασικό σημείο απόκλισης. Φυσικά, μιλάμε για χριστιανισμό και μαρξισμό που δεν έχουν στρεβλωθεί. Για μας απορίας άξιον είναι όχι η συμπόρευση χριστιανών και μαρξιστών, αλλά το πώς χριστιανοί στηρίζουν πολιτικές και κοινωνικο-οικονομικά συστήματα, όπως αυτό του καπιταλισμού, που βρίσκονται σε ευθεία σύγκρουση με τη διδασκαλία του Ευαγγελίου».

Είστε, λοιπόν, αριστεροί. «Είμαστε υπέρ αδυνάτων. Δεν είμαστε πολιτικό κόμμα· στην Κίνησή μας συμμετέχουν ανθρωπιστές, μαρξιστές, τροτσκιστές...»

Ο χριστιανισμός έχει κατηγορηθεί ότι με την υπόσχεση ενός μετά θάνατον παραδείσου ακυρώνει την πάλη στο εδώ και το τώρα. «Χριστιανοί και μαρξιστές πρέπει να αγωνιστούμε για μιαν άλλη κοινωνία, όπου ο άνθρωπος θα ζει ευτυχισμένος εδώ και τώρα, μέσα στον υπάρχοντα κοσμοχώρο. Απαιτούνται αγώνες. Σύγκρουση με το εκκλησιαστικό και το κοσμικό κατεστημένο. Ανατροπή των εμποδίων που δεν αφήνουν ο κόσμος να γίνει πιστή εικόνα των εσχάτων (σ.σ.: στη Θεολογία αυτός είναι ο ορισμός του παραδείσου).

»Χρειάζεται να απαρνηθούμε τον εαυτό μας και να αγαπήσουμε παράφορα τον άλλον, αυτόν που δεν γνωρίσαμε ακόμη, αυτόν που έχει ανάγκη. Στο πρόσωπο του πάσχοντος βλέπουμε τον Χριστό. Η διοικούσα Εκκλησία πιστεύει στην ελεημοσύνη. Εμείς αγωνιζόμαστε για έναν κόσμο που δεν θα έχει ανάγκη τη φιλανθρωπία».

Πιστεύετε στην ένοπλη επαναστατική πάλη; «Εμείς αγωνιζόμαστε για την ειρήνη. Ειρήνη, όμως, δεν είναι η παύση του πολέμου με την επιβολή του θελήματος του ισχυρού. Τέτοια ειρήνη είναι χειρότερη από πόλεμο· γι' αυτό ο Χριστός είπε: "Μη νομίσητε ότι ήλθον βαλείν ειρήνην επί την γην· ουκ ήλθον βαλείν ειρήνην, αλλά μάχαιραν". Πρέπει να επαναστατήσουμε εναντίον αυτού του κόσμου της αδικίας. Επανάσταση δεν σημαίνει αιματοκύλισμα, αλλά ποιοτικό άλμα προς τα εμπρός. Γι' αυτό σήμερα η δική μας "μάχαιρα", το δικό μας όπλο είναι ο λόγος. Στο μέλλον, και για την προάσπιση των λαϊκών κατακτήσεων, για την οικοδόμηση μιας κοινωνίας αγάπης, στον πόλεμο για την οριστική εξάλειψη του πολέμου, ίσως να απαιτηθεί η χρήση βίας».

Δικαιούται ένας λαός να πάρει τα όπλα; «Ο ίδιος ο Χριστός χρησιμοποίησε βία εναντίον των εμπόρων στο ναό. Στην Εκκλησία δεν αναγιγνώσκεται η αρχή του 5ου κεφαλαίου από τις Πράξεις των Αποστόλων, όπου γίνεται λόγος για την προάσπιση της κοινοκτημοσύνης στην πρώτη χριστιανική κοινότητα. Ο Ανανίας και η Σαπφείρα θανατώθηκαν γιατί δεν παρέδωσαν όλα όσα είχαν στην κοινότητα, αλλά κράτησαν τα μισά για τον εαυτό τους. Στο πρόσφατο παρελθόν, κληρικοί, όπως ο Δημήτρης Χολέβας και ο παπα-Ανυπόμονος, ζώστηκαν τα όπλα για τη λευτεριά, ενώ ακόμη και οι πλέον συντηρητικοί της Εκκλησίας με καμάρι μιλούν για τον Παπαφλέσσα και τον Διάκο. Κατά μεγίστη οικονομία, λοιπόν, και μόνο για την προάσπιση των κατακτήσεών του νομίζουμε ότι ο λαός δικαιούται να πάρει τα όπλα. Μέχρι τότε, όμως, ας αγωνιστούμε για το σημαντικότερο: για να αποκτήσουν οι εργαζόμενοι ταξική συνείδηση».

Ποια η γνώμη σας για τη φορολόγηση της εκκλησιαστικής περιουσίας; «Η ζωή πολλών κληρικών μέσα στη χλιδή, για την οποία δικαίως αγανακτούν οι πιστοί, ουδόλως θίγεται απ' αυτό το μέτρο. Οταν η Εκκλησία έχει τεράστια περιουσία, δεν επιτρέπεται να υπάρχουν ενδεείς. Για να ωφεληθεί ο λαός, η περιουσία της Εκκλησίας πρέπει να "εκκλησιαστικοποιηθεί" - κοινωνικοποιηθεί, δηλαδή σε όλους να ανήκει και όλοι να την απολαμβάνουμε. Οι κληρικοί να ασχοληθούν με τη διακονία του λόγου του Θεού και η διαχείριση της περιουσίας να γίνεται από αιρετούς εκπροσώπους του λαού, χωρίς προνόμια, άμεσα ελεγχόμενους και ανακλητούς από το λαό. Ο πλούτος να διαχυθεί παντού, να φθάσει σε όποιον έχει ανάγκη. Δεν μιλάμε για διανομή, αλλά για δυνατότητα πρόσβασης διά της κοινοκτημοσύνης στον κοινό πλούτο όλων. Σε μια εποχή που παιδεία και υγεία έγιναν εμπορεύματα, η Εκκλησία μπορεί να λειτουργήσει, στο μέτρο του εφικτού, ως όαση παροχής δωρεάν παιδείας και υγείας για όλους όσοι έχουν ανάγκη, ανεξάρτητα από το θρήσκευμά τους».

Πώς είδατε τον περσινό Δεκέμβρη; «Για χρόνια στηλιτεύαμε τους νέους για την απάθεια και την αδιαφορία για τα κοινά. Τώρα που ο "ασθενής" μας άρχισε να αντιδρά σε ό,τι τον ενοχλεί, κάποιοι διαμαρτύρονται επειδή πάνω στην αφύπνιση προξένησε μερικές ζημιές που δεν έπρεπε. Εμείς, παρά τα παρατράγουδα, είμαστε αισιόδοξοι ότι αυτή η αφύπνιση θα έχει τελικά θετικά αποτελέσματα. Οι σοβαρές αδυναμίες που παρουσιάστηκαν τον Δεκέμβρη κατέδειξαν ότι για να μετατραπεί η εξέγερση σε επαναστατική διαδικασία απαιτείται σαφής προσδιορισμός του στόχου. Επανάσταση για την επανάσταση είναι ανώφελη, αν όχι επιζήμια. Αν η εξέγερση του Δεκέμβρη είχε, με την παρουσία της εργατικής τάξης και των συμμάχων της, προσλάβει ταξικό χαρακτήρα, είναι βέβαιο ότι πολύ σύντομα θα αποκαλύπτονταν και θα αποβάλλονταν οι προβοκάτορες και η τεράστια αυτή ενέργεια των νέων θα μπορούσε να οδηγήσει σ' ένα ελληνικό 1871».

Τελικά Θεός υπάρχει; Πώς επιτρέπει τόση αδικία; «Η γνώση της ύπαρξης ή όχι του Θεού δεν μπορεί να γίνει με λογικούς συνειρμούς· είναι απόρροια προσωπικής σχέσης. Και επειδή η πίστη είναι υπόθεση προσωπική, δεν μπορεί το κράτος να θρησκεύεται. Ο Χριστός σέβεται την ελευθερία μας· δεν ήρθε να μας επι- βάλει το θέλημά του, αλλά μας αφήνει ελεύθερους να τον ακολουθήσουμε ή όχι. Δεν είναι Αυτός αίτιος των δεινών μας, αλλά εμείς, που ακολουθούμε άλλο δρόμο, που επιτρέψαμε να γίνει η διδασκαλία Του θρησκεία και εργαλείο ποδηγέτησης των λαών.

»Ο Θεός μάς κάλεσε να άρουμε τα εμπόδια στα οποία προσκόπτει η ενότητα του κόσμου. Τέτοια εμπόδια είναι η ταξική κοινωνία, ο εθνικισμός, οι διακρίσεις ανάλογα με το φύλο, τη φυλή, τη θρησκεία. Η πάλη, λοιπόν, για την άρση αυτών των εμποδίων πρέπει να γίνει λόγος ύπαρξης για τον καθέναν που θέλει να λέγεται χριστιανός».

Διαβάστε

Ζητήσαμε από τους ιερείς της Παγκληρικής να προτείνουν σχετικά βιβλία:

..............1..............

Φερνάντο Καρντενάλ, Μιγκέλ ντ' Εσκότο, Ερνέστο Καρντενάλ, «Και Χριστός και Μαρξ», εκδόσεις Παρατηρητής

..............2..............

Καρλ Κάουτσκι, «Η καταγωγή του χριστιανισμού», εκδόσεις Αναγνωστίδη

..............3..............

Ζ. Ζίπκοβιτς, Α. Λουνατσάρσκι, «Καταγωγή της θρησκείας»

..............4..............

«Καμίλο Τόρρες, Λαϊκή Ενότητα, Επανάσταση και άλλα κείμενα», εκδ. Μνήμη

..............5..............

Ερνέστο Καρντενάλ, «Το ευαγγέλιο της επανάστασης των Σαντινίστας», εκδόσεις Μαλλιάρης

..............6..............

Γιάννης Κορδάτος, «Η Παλαιά Διαθήκη στο φως της κριτικής», εκδόσεις Μπουκουμάνη

..............7..............

Γιώργος Ν. Καραγιάννης, «Η Εκκλησία από την Κατοχή στον Εμφύλιο», εκδόσεις Προσκήνιο

..............8..............

Γιώργος Ν. Καραγιάννης, «Εκκλησία και κράτος», εκδόσεις «Το Ποντίκι»

..............9..............

Ολες οι επιστολές του Αγίου Ισιδώρου του Πηλουσιώτου.

Η ΑΤΑΞΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΩΣ ΓΗ ΤΗΣ ΕΠΑΓΓΕΛΙΑΣ§KARL LOWITH

Πόσο μεγάλη είναι η απόσταση από τον παράδεισο στην επανάσταση;

ΚΕΙΜΕΝΟ | ΝΤΙΝΑ ΔΑΣΚΑΛΟΠΟΥΛΟΥ (dida@enet.gr)

Το νόημα της ιστορίας» του γερμανού φιλοσόφου και ιστορικού των ιδεών Καρλ Λέβιτ (1897-1973) εξετάζει την προέλευση και διαμόρφωση της μαρξιστικής τυπολογίας, αναλύοντας διεξοδικά το πώς η ιουδαιοχριστιανική εσχατολογία εκτόπισε την αρχαιοελληνική αντίληψη και πώς στη νεότερη εποχή μεταφράστηκε στην ιδέα της προόδου και στην πίστη ότι η ανθρώπινη ιστορία πλησιάζει στην πραγμάτωση του νοήματός της και, άρα, στην ολοκλήρωσή της.

Ο Λέβιτ ισχυρίζεται ότι το κομμουνιστικό «πιστεύω» είναι μια παραμόρφωση του εβραιοχριστιανικού μεσσιανισμού, χωρίς δύο θεμελιώδη συστατικά του: την εκούσια αποδοχή της ταπείνωσης και της λυτρωτικής οδύνης ως όρο του θριάμβου: «Ο κομμου- νιστής θέλει το θρίαμβο χωρίς το σταυρό, το θρίαμβο διά μέσου της επίγειας ευτυχίας».

Ο Μαρξ, εκ πεποιθήσεως άθεος, δεν θεωρούσε καν αναγκαίο να εξεγερθεί ενάντια στον Θεό. Θεωρούσε το χριστιανισμό το ιδεολογικό εποικοδόμημα που προσιδιάζει στον καπιταλισμό. «Στη βάση αυτού του έμφυτου αθεϊσμού της εγκόσμιας αυτοδυναμίας ανέλαβε ο Μαρξ τη ριζοσπαστική του κριτική της υπάρχουσας τάξης, με σκοπό να την αλλάξει» γράφει ο Λέβιτ. «Το όλο του εγχείρημα να αλλάξει τον κόσμο με μια παγκόσμια επανάσταση έχει ως αρνητική προϋπόθεση την απόρριψη της εξάρτησης του ανθρώπου από μια υπάρχουσα τάξη δημιουργίας».

«Είναι πραγματικά πολύ εύκολο» λέει ο Μαρξ «να αποκαλυφθεί, με τη βοήθεια της ανάλυσης, ο γήινος πυρήνας των θρησκευτικών νεφελωμάτων, παρά, αντιστρόφως, να εξαχθούν από τις πραγματικές συνθήκες της ζωής οι ουράνιες μεταμορφώσεις της». Αυτό, κατά Λέβιτ, σημαίνει πως «έργο του ιστορικού υλισμού είναι να αναλύει τις επί μέρους αντιθέσεις και ανάγκες του πραγματικού κόσμου, που καθιστούν δυνατή την ύπαρξη της θρησκείας. [...] Η θρησκεία είναι ένας στρεβλός κόσμος κι αυτή η στρέβλωση θα διαρκέσει αναγκαστικά για όσο διάστημα η ουσία του ανθρώπου δεν θα έχει βρει την ολοκληρωμένη της ύπαρξη στην κομμουνιστική τάξη και ελευθερία. Ο εκμηδενισμός της απατηλής ευδαιμονίας της θρησκείας με τη βοήθεια της υλιστικής κριτικής δεν είναι παρά η αρνητική πλευρά της θετικής απαίτησης για ε- πίγεια ευτυχία».

Ωστόσο, μελετώντας το «Μανιφέστο», ισχυρίζεται ο Λέβιτ, θα βρεθούμε εμπρός σ' ένα παράδοξο. Αν δεχθούμε πως η πνευματική ιστορία έχει την «απόκρυφη ιστορία της» στις οικονομικές συνθήκες, η οποία δεν συμπίπτει με τις ιδεολογικές της αντανακλάσεις, τότε «η απόκρυφη ιστορία του "Μανιφέστου" δεν είναι ο συνειδητός υλισμός του, αλλά το προφητικό πνεύμα του. Το "Μανιφέστο" είναι ένα προφητικό ντοκουμέντο, μια κρίση και μια πρόσκληση για δράση, και κατά κανέναν τρόπο μια επιστημονική έκθεση στηριγμένη στην εμπειρική μαρτυρία απτών γεγονότων».

Ο Λέβιτ αναλύει διεξοδικά τον ισχυρισμό του: κατ' αρχάς, η έννοια της εκμετάλλευσης για την περιγραφή του ταξικού ανταγωνισμού είναι μια ηθική κρίση για ένα πραγματικό γεγονός. Η έννοια της εκμετάλλευσης αντιπροσωπεύει κάτι σαν το «ριζικό κακό της προϊστορίας» ή το προπατορικό αμάρτημα.

Ο Μαρξ συνοψίζει την απαρίθμηση των διαφόρων ειδών μορφών κοινωνικών αντιθέσεων στο δίπολο «καταπιεστές - καταπιεζόμενοι». Η θεμελιώδης προϋπόθεση του «Κομμουνιστικού Μανιφέστου», τονίζει ο Λέβιτ, δεν είναι η αντίθεση μεταξύ των αστών και των προλεταρίων, διότι «αυτό που τις καθιστά ανταγωνιστικές είναι ότι η μια τάξη είναι γέννημα του σκότους και η άλλη του φωτός».

Η τελική κρίση του αστικού κόσμου, γράφει ο Λέβιτ, την οποία ο Μαρξ προφητεύει με τους όρους μιας επιστημονικής πρόβλεψης, αποτελεί μια έσχατη κρίση, αν και εξαγγέλλεται από τον άτεγκτο νόμο της ιστορικής εξέλιξης: «ούτε η γενική αντίληψη της ιστορίας ως εντεινόμενου αγώνα μεταξύ δύο εχθρικών στρατοπέδων ούτε η πρόβλεψη της δραματικής του αποκορύφωσης μπορεί να επαληθευθεί με καθαρά εμπειρικό τρόπο [...] Το "Κομμουνιστικό Μανιφέστο", αν και έχει παραποιηθεί σε εγχειρίδιο εγκόσμιων προγνώσεων, διατηρεί ακόμη τα βασικά γνωρίσματα μιας μεσσιανικής πίστης: τη βεβαιότητα των πραγμάτων στα οποία κανείς ελπίζει».

«Το έργο του προλεταριάτου αντιστοιχεί στην κοσμοϊστορική αποστολή του εκλεκτού λαού» λέει ο Λέβιτ. «Η απολυτρωτική και οικουμενική λειτουργία της πιο ταπεινωμένης τάξης συλλαμβάνεται κατά το θρησκευτικό πρότυπο της σταύρωσης και της ανάστασης».

Η τελική μετατροπή του «βασιλείου της αναγκαιότητας σε βασίλειο της ελευθερίας» αντιστοιχεί με τη μετατροπή της civitas terrena σε civitas Dei. Ολόκληρη η πορεία της ιστορίας στο «Μανιφέστο» σκιαγραφείται στο γενικό πνεύμα της ιουδαιοχριστιανικής ερμηνείας της ιστορίας: η θεία πρόνοια καθορίζει την πρόοδο προς έναν τελικό σκοπό πλήρη νοήματος. Κατ' αναλογίαν, εξηγεί ο Λέβιτ, «ο ιστορικός υλισμός είναι ουσιαστικά (μολονότι μυστικά) μια ιστορία εκπλήρωσης και απολύτρωσης στη γλώσσα της κοινωνικής οικονομίας».

Εν τέλει, για τον Λέβιτ ο υλιστικός αθεϊσμός διατηρεί πολλά στοιχεία από τη θρησκευτική του προέλευση, αφού «ο Μαρξ, παρά την έμφαση που δίνει στις υλικές συνθήκες, διατηρεί την αρχική αντίθεση μιας υπερβατικής πίστης εναντίον του υπάρχοντος κόσμου».

Από Ελευθεροτυπία